צילומי הצבה: עדי עוז-ארי

"היה היה פעם לפני שנים רבות"… כך מתחילות רוב האגדות. אולם, ״החלילן מהמלין״, או ״לוכד העכברושים מהמלין״ אכן מבוססת על אירוע מציאותי. האגדה המוכרת מתכתבת עם אירועים שהתרחשו בשנת 1284 בהמלין שבגרמניה. העיירה, שסבלה ממכת עכברושים נוראה, נעתרה להצעתו של חלילן שצץ והופיע בה והבטיח, תמורת תשלום, להיפטר מהם. אף על פי שהחלילן קיים את הבטחתו ונפטר מהעכברושים, כשהוא מוביל אותם מכושפים מנגינת החליל שלו, הפרו אנשי המלין את התחייבותם וסילקו את החלילן ללא שכר. החלילן הנבגד שב ונקם, כשהוביל את ילדי העיירה אל מחוצה לה, לבלי שוב. שלושה ילדים בלבד - נכה, חירש ועיוור ניצלו בשל מוגבלותם. המקרה היה כה טראומטי, שנראה שאגדת העם שהתפתחה שימשה כמיתוס פוליטי.[1] המיתוס סייע למבוגרים להכיל ולעבד אירוע טראגי ושנוי במחלוקת, כמו גם להתמודד עם האובדן ולמרק את מצפונם בהסטת האשמה אל ה״אחר״ - החלילן המכשף הנקמן.

בתערוכה הזוגית לוכד העכברושים מציעים האמנים מיכאל ברק ומתן גאפל פרשנות עכשווית למיתוס הפוליטי, המקיימת עמו דיאלוג ביקורתי. לצורך כך, הם משתמשים באמצעים מסורתיים ודיגיטלים, תוך מזיגה בין חדש וישן המאפיינת את זמננו. פרשנותם של ברק וגאפל מהדהדת אירועי חטיפת ילדים מבתיהם, כשחפציהם נותרים מאחור. היא מצביעה אל עבר הילדים, המשלמים את מחיר התנהגותם הנלוזה של המבוגרים סביבם. שחזור האגדה, דווקא כעת, מבקש להאיר על טשטוש הגבולות בין טוב לרע, בין אמת לשקר בעידן בו אנו חיים - עידן של פוסט אמת ואובדן דרך.

חלל הגלריה נראה כזירת רפאים שבה מופיעות עקבות לאירוע שהתחולל בה. הכובע, המונח מיותם על הבמה והיעדרן של דמויות אנושיות מעצימים את החרדה אך גם הופכים אותנו, המבקרים.ות, לשחקנים ושחקניות במחזה. ברק וגאפל מזמינים אותנו למרחב פעולה/ בחירה. רצפת הגלריה מחולקת לשניים: ״חניית נכים״ מסומנת מדלת הכניסה ועד לנישת החלל. יתר החלל מצופה לסירוגין בדבק, המיועד ללכידת עכברים ובו חורים (המאזכרים חורים בגבינה), המגביל את תנועת הצופה. מבנה ההצבה מייצר שני מסלולים לבחירה, אחד נוח ואילו השני מסוכן. הוא דוחק בנו לבחור האם להיות אקטיביים או פסיביים. האם להתקדם בחלל כסוכנים או להישאר לצפות מחניית הנכים? הוא מחייב אותנו להכריע איזה תפקיד נרצה לגלם; של קורבנות הילדים שנלקחו, של הנכים שנותרו מאחור כעדים לזוועה או אולי בכלל של עכברים במירוץ?

לכאורה, הבחירה חופשית, אלא שכל אחת מן האפשרויות מגבילה את תנועת הצופה בחלל. באופן זה תוהים האמנים על משמעות הבחירה ועל תפקידי הדמויות באגדה ביחס אלינו. בשונה מהאגדה המקורית, שנוצרה במטרה לטהר את מצפונם של המבוגרים באמצעות סימון החלילן כ"אחר", כאשם וכשעיר לעזאזל, האמנים מעוררים את האגדה לחיים על-מנת לעורר שאלות ותהיות מוסריות אודות מצבנו כיום. בכך, הם מטילים ספק ופורמים את ההקשרים המוכרים שבין סיבה לתוצאה.

העבודות בחלל הגלריה המטופל מתייחסות לאלמנטים מרכזיים באגדה: העכברוש, החליל והילדים.

עבודותיו של גאפל מייצגות עולם מסורתי וישן של חומר והצטברות. פסל "אנדרטת העכברוש" מציג עכברוש שהודפס במדפסת תלת מימד המונח על פדסטל גבוה בצורת הצל שלו. הפסל צופה בברונזה נוזלית (המחקה ברונזה מתכתית) וקורוזיה טבעית כדי להעניק לו מראה עתיק כשל אנדרטה, למרות שהוא אינו אלא העתק נטול מקור. הפיכתו של העכברוש לגל-עד (המאזכר את עגל הזהב) מפרקת גם היא את המיתוס הפוליטי . בשונה מהאגדה, שנועדה להסיר מהמבוגרים את האחריות לגורל הילדים, גאפל מדגיש את חטא בצע הכסף שלהם ותוצאותיו. ״חצוצרת הצייד״ היא רדיי מייד מטופל. החצוצרה שימשה בעברה לתקשורת בין הציידים לכלביהם ובינם לבין עצמם. צורתה דומה לצורת החליל של החלילן מהמלין. על החצוצרה המקורית מולבשת פייה ביציקת ברונזה ועליה מוטבעים אותות המצוקה "CQD" הראשונות בקוד המורס. אצל גאפל החצוצרה אינה מסמלת את החלילן כי אם את ההורים. היא הופכת למעין גרמופון המשמיע עיבוד לשיר ״מיכאל״ של מרים ילן שטקליס הקרוי ״חיכיתי חיכיתי חיכיתי״. בכך הופך "מיכאל" משיר ילדים תמים לזעקת הורה המתגעגע לילדו. הפסלים של גאפל, המקובעים לרצפה, מנכיחים את הזמן שעבר, האשמה והעצב לצד תחושת התרפקות נוסטלגית.

העבודות של ברק מייצגות את העולם החדש, עולם דיגיטלי, עולם של רשתות חברתיות ורגשונים (אימוג׳ים).
בעוד גאפל מייצר העתקים ללא מקור המעוררים געגוע לימים קדומים, ברק מראש משתמש בחומר גלם דיגיטלי נטול נוסטלגיה. עם זאת, עבודותיו הן גשר המחבר בין 'שם ואז' לבין 'כאן ועכשיו' במטרה לבקר את אופני התקשורת הדלים והמצומצמים, את הסימולקרות ואת הנטייה להגזמה שמובילה לאובדן המשמעות, המוסר והערך בימינו. ב״שלושה עכברושים״ הוא מגדיל ומשכפל את אימוג׳י העכברוש (פעולה שחושפת את מקורו הדיגיטלי של הדימוי) בפורמט המזכיר מבנה של הודעת ווטסאפ. זהו ניסיון אירוני לדמות שיחה בצ׳אט בין תושבי העירייה המבוהלים, אך גם ביקורת של התקשורת השטחית והדיכוטומית בימינו, הנסמכת על דימויים קטנים ומוכפלים. ב״זוהר בחשכה״ הוא מייצר קשר נרטיבי בין אימוג׳י העכבר לבין אימוג׳י מלכודת הגבינה כדי להצביע על הסכנה הטמונה ב״מרוץ העכברים״ המאפיין את החיים בחברה המערבית. האלומניום המוברש, עליו מודפסות שתי העבודות, הוא חומר גלם המשמש ליצירת שלטים מעוצבים לבעלי מקצוע כמו עורכי דין או רואי חשבון. הוא מרמז על תאוות הבצע של תושבי המלין בפרט, ובני האדם בכלל, שממיטה עליהם שוב ושוב אסון.

את המסלולים בחלל חותם הכיתוב על החלונות: "לא ראיתי, לא שמעתי, לא הלכתי". הכיתוב, שאינו חד-משמעי, מתפקד כאזהרה או כהכוונה לצופה: מצד אחד - על-פי האגדה זוהי הדרך להינצל. מצד שני - בעידן הפייק ניוז המידע שא.נשים מפיצים ללא אימות, מעמיד את כולנו בסכנה.

[1] מיתוס פוליטי הוא סיפור שבבסיסו אירוע היסטורי שהתרחש במציאות. צבי לם, מגדיר את המיתוס הפוליטי במילים הבאות: "המיתוס הוא ההיפך ממה שרואה בו הנשלט על ידיו. אין הוא לקח מן העבר... אלא הוא עדות לצרכיו של הנזקק לו בהווה" (לם, 1976, 49).

ר.מ

"كان يا ما كان في قديم الزمان"... هكذا تبدأ معظم الحكايات. لكن "عازف المزمار من هاملن" أو "صائد الجرذان من هاملن" تستند بالفعل إلى حادثة واقعية. هذه الأسطورة المعروفة تتقاطع مع أحداث وقعت عام 1284 في مدينة هاملن بألمانيا. كانت البلدة تعاني من وباء جرذان فظيع، فقبلت عرض عازف مزمار غامض ظهر فجأة، ووعدهم بالتخلص منها مقابل أجر. وبالرغم من أن العازف أوفى بوعده وأبعد الجرذان بتأثير نغمات مزمار سحرية، فإن سكان هاملن أخلّوا باتفاقهم وطردوه دون أجر. عاد العازف المغدور لينتقم، فقاد أطفال البلدة إلى خارجها، ولم يعودوا قط. نجا فقط ثلاثة أطفال – واحد أعرج، وآخر أصم، والثالث أعمى – بسبب إعاقتهم. كانت الحادثة صادمة إلى حد أن الأسطورة الشعبية التي نشأت عنها تحولت إلى ميثولوجيا سياسية [1]. هذه الأسطورة جعلت من الممكن للبالغين أن يستوعبوا ويعالجوا حدثًا مأساويًا مثيرًا للجدل، كما ساعدتهم على التعامل مع الفقدان وتنظيف ضميرهم من خلال تحويل اللوم إلى "الآخر" – عازف المزمار الساحر والمنتقم.

في المعرض الثنائي صائد الجرذان، يقدّم الفنانان ميخائيل براك ومتان غابيل تأويلاً معاصرًا للأسطورة السياسية، في حوار نقدي معها. ولتحقيق ذلك، يستخدمان وسائط تقليدية ورقمية، ويمزجان بين القديم والجديد، في انعكاس لروح عصرنا. تأويل براك وغابيل يُحدث صدى مع أحداث اختطاف أطفال من بيوتهم، بينما تُترك ممتلكاتهم خلفهم. يشير هذا التأويل إلى الأطفال الذين يدفعون ثمن سلوك الكبار المشين من حولهم. إعادة سرد الأسطورة في هذا الوقت تحديدًا، تسعى إلى تسليط الضوء على طمس الحدود بين الخير والشر، وبين الحقيقة والكذب، في عصر نعيشه — عصر "ما بعد الحقيقة" وفقدان البوصلة.

تبدو قاعة المعرض كأنها ساحة أشباح تظهر فيها آثار لحدث قد وقع فيها. القبعة الموضوعة مهجورة على المنصة، وغياب الشخصيات البشرية، يعزّزان الشعور بالقلق، لكنهما في الوقت ذاته يحوّلاننا – نحن الزوّار والزائرات – إلى ممثلين وممثلات في مسرحية. براك وغابيل يدعوننا إلى فضاء للفعل/الاختيار. أرضية المعرض مقسومة إلى قسمين: "موقف للمعاقين" مميز من باب الدخول حتى تجويف القاعة، أما باقي المساحة فمغطى بالتناوب بمادة لاصقة مخصصة لصيد الجرذان، تتخللها ثقوب (تذكّر بثقوب الجبن)، ما يقيّد حركة الزائر. تركيبة العرض تخلق مسارين للاختيار: أحدهما مريح، والآخر محفوف بالمخاطر. إنها تدفعنا إلى اتخاذ قرار: هل نكون فاعلين أم سلبيين؟ هل نتقدم في الفضاء كفاعلين، أم نبقى نراقب من موقف المعاقين؟ إنها تجبرنا على تحديد الدور الذي نرغب في أدائه:
هل نكون ضحايا من الأطفال الذين تم اختطافهم؟
أم من ذوي الاحتياجات الخاصة الذين تُركوا كشهود على الفظاعة؟
أم ربما جرذانًا في سباق عبثي؟

ظاهريًا، يبدو أن الخيار حر، لكن كل خيار من الخيارات يقيّد حركة الزائر داخل الفضاء. وبهذا، يتساءل الفنّانان عن معنى الاختيار وعن أدوار الشخصيات في الأسطورة مقارنة بنا نحن. وعلى خلاف الأسطورة الأصلية التي كُتبت بغرض تطهير ضمير البالغين عبر وسم عازف المزمار بأنه "الآخر"، المذنب، وكبش الفداء — يُعيد الفنّانان إحياء الأسطورة ليطرحا أسئلة وتساؤلات أخلاقية حول وضعنا المعاصر. وبذلك، يزرعان الشك ويفككان العلاقات المألوفة بين السبب والنتيجة.

الأعمال المعروضة في فضاء المعرض المصمَّم بعناية تتناول عناصر مركزية في الأسطورة: الجرذ، والمزمار، والأطفال. أعمال غابيل تمثّل عالمًا تقليديًا وقديمًا من المادة والتراكم. تمثال "نُصْب الجرذ" يُظهر جرذًا تمّت طباعته بطابعة ثلاثية الأبعاد، موضوعًا على قاعدة مرتفعة تأخذ شكل ظله. التمثال مُغطّى بسائل يشبه البرونز (يحاكي البرونز المعدني) وبتآكل طبيعي، ليمنحه مظهرًا قديمًا شبيهًا بالنصب التذكارية، على الرغم من كونه مجرد نسخة بلا أصل. تحويل الجرذ إلى نصب تذكاري (يذكّر بعجل الذهب) يفكّك هو أيضًا الأسطورة السياسية. فخلافًا للأسطورة التي هدفت إلى إزاحة المسؤولية عن الكبار في مصير الأطفال، يُبرز غابيل جشعهم المادي وتبعاته. "بوق الصيّاد" هو عمل جاهز (Ready-made) مُعالَج. كان يُستخدم سابقًا للتواصل بين الصيّادين وكلابهم، أو بينهم وبين بعضهم. شكله يُشبه مزمار عازف هاملن. وُضعت على البوق الأصلي فُوَّهة مصبوبة من البرونز، نُقشت عليها إشارات الاستغاثة "CQD"، وهي أولى إشارات الطوارئ في شفرة مورس. عند غابيل، لا يرمز البوق إلى عازف المزمار، بل إلى الآباء. يتحوّل إلى نوع من الغراموفون يُبثّ من خلاله معالجة صوتية لأغنية "ميخائيل" للشاعرة مريام يالان شتكلس، والتي يُعاد تسميتها: "انتظرتُ انتظرتُ انتظرتُ". وهكذا، تتحوّل "ميخائيل" من أغنية أطفال بريئة إلى صرخة والد يشتاق إلى طفله. تماثيل غابيل المثبّتة على الأرض تجسّد الزمن الذي مضى، الذنب، الحزن، إلى جانب إحساس بالحنين الموجِع.

أعمال براك تمثّل العالم الجديد – العالم الرقمي، عالم الشبكات الاجتماعية والرموز التعبيرية (الإيموجي). بينما يُنتج غابيل نسخًا بلا أصل تستحضر الحنين إلى الأزمنة الغابرة، يستخدم براك منذ البداية مادة رقمية خام لا تحمل أي نزعة نوستالجية. ومع ذلك، تشكّل أعماله جسرًا يربط بين "هناك وآنذاك" و"هنا والآن"، بهدف انتقاد أنماط التواصل الفقيرة والمحدودة، والتمثيلات الزائفة (السيمولاكرا)، والميل إلى المبالغة الذي يؤدي إلى فقدان المعنى، والأخلاق، والقيمة في زمننا. في عمله "ثلاثة جرذان"، يُكبّر براك رمز الإيموجي الخاص بالجرذ ويكرّره (وهي عملية تفضح الأصل الرقمي للصورة)، ضمن تنسيق يُشبه بنية رسالة في تطبيق واتساب. إنها محاولة ساخرة لمحاكاة محادثة بين سكان المدينة المذعورين، ولكنها أيضًا نقد لطبيعة التواصل السطحي والثنائي المعتمد اليوم على رموز صغيرة ومكررة. في عمله "يضيء في الظلام"، يُنشئ علاقة سردية بين إيموجي الجرذ وإيموجي فخّ الجبن، للإشارة إلى الخطر الكامن في "سباق الجرذان" الذي يميّز الحياة في المجتمعات الغربية. المادة المستخدمة في الطباعة – الألمنيوم المصقول – تُستخدم عادة لصناعة لافتات مصمّمة لأصحاب المهن مثل المحامين أو المحاسبين. وهي تُلمّح إلى جشع سكان هاملن بشكل خاص، والبشر بشكل عام، ذلك الجشع الذي يجرّ عليهم الخراب مرارًا وتكرارًا.

تُختَتم المسارات داخل الفضاء بكتابة على النوافذ تقول "لم أرَ، لم أسمع، لم أَمشِ." هذه العبارة، الغامضة وغير الحاسمة، تعمل كتحذير أو كإرشاد للزائر/ة. من جهة، ووفقًا للأسطورة، فهذه هي الطريقة للنجاة. ومن جهة أخرى – في عصر الأخبار الكاذبة، فإن المعلومات التي ينشرها الناس دون تحقق، تعرّضنا جميعًا للخطر.

[1] الميثولوجيا السياسية الميث السياسي هو قصة تستند في جوهرها إلى حدث تاريخي وقع في الواقع. يُعرّف تسفي لَم الميث السياسي بالكلمات التالية: "الميث هو نقيض ما يراه الخاضع له. فهو ليس عبرة من الماضي... بل هو شهادة على احتياجات من يحتاج إليه في الحاضر".
(لم، 1976، ص. 49)

על האמנים והאוצרת

מיכאל ברק
אמן ומורה לאמנות. חי ויוצר בראש העין. יוצר בצילום, בפיסול, בסאונד ובמדיה דיגיטלית. עבודותיו עוסקות במבנים חברתיים ותרבותיים, תוך בחינה של האישי והקולקטיבי, עבר והווה, הפרעה וסדר. בוגר תואר ראשון באמנות וחינוך בהצטיינות יתרה מהמדרשה לאמנות, הפקולטה לאמנויות במכללת בית ברל. הציג בתערוכות קבוצתיות בישראל

מתן גאפל
אמן, חי ויוצר בתל אביב. יוצר מיצבים פיסוליים המשלבים בין פיסול, סאונד וריח. סיים בהצטיינות תואר ראשון באמנות פלסטית וחינוך במדרשה לאמנות, הפקולטה לאמנויות במכללת בית-ברל, שנת 2024. בוגר המחלקה לצילום במכללת מוסררה,שנת 2018. הציג בתערוכות קבוצתיות בישראל

ד״ר רויטל משעלי היא חוקרת, אוצרת אמנות עצמאית, דרמטורגית ואמנית פרפורמנס אשר חיה ופועלת בתל אביב-יפו (כעת באמסטרדם). משעלי היא בעלת תואר דוקטור באמנות חזותית מאוניברסיטת תל אביב. בכתיבתה וביצירתה היא עוסקת בזהות נשית, אימהות והחיבור ביניהן למרחב הציבורי. משעלי אצרה והפיקה תערוכות ואירועי אמנות בתל אביב, ברלין וארה״ב. חברה באלפרד - מכון שיתופי לאמנות ותרבות משנת .2021

عن الفنانين والقيّمة:

ميخائيل براك
فنان ومدرّس فنون. يعيش ويعمل في روش هعاين. يعمل بالتصوير، النحت، الصوت والميديا الرقمية. تتناول أعماله البُنى الاجتماعية والثقافية، من خلال فحص العلاقة بين الفردي والجماعي، الماضي والحاضر، الفوضى والنظام. حاصل على لقب أول بامتياز من كلية بيت-بيرل، قسم الفنون والتعليم. شارك في معارض جماعية في إسرائيل.

متان غابيل
فنان يعيش ويعمل في تل أبيب. ينتج تنصيبات نحتية تجمع بين النحت، الصوت والرائحة. أنهى لقب أول بامتياز في الفنون البصرية والتعليم في كلية بيت-بيرل عام 2024. خريج قسم التصوير في كلية مصرارة عام 2018. شارك في معارض جماعية في إسرائيل.

د. رفيتال مشعالي
باحثة، قيّمة مستقلة، دراماتورجية وفنانة عروض. تعيش وتعمل في تل أبيب-يافا (حاليًا في أمستردام). حاصلة على دكتوراه في الفنون البصرية من جامعة تل أبيب. تتناول في كتابتها وإبداعها مواضيع الهوية النسائية، الأمومة وعلاقتها بالحيز العام. أشرفت على تنظيم معارض وفعاليات فنية في تل أبيب، برلين والولايات المتحدة. عضو في ألفرد منذ 2021.